Δευτέρα 7 Απριλίου 2014

Ενδεικτικές απαντήσεις στις ασκήσεις του προοιμίου της Ιλιάδος


Για τις απαντήσεις που ακολουθούν έχει καταβληθεί προσπάθεια να διακρίνονται από επιγραμματική συντομία, όσο αυτό είναι δυνατό. Για πληρέστερες και αναλυτικότερες μορφές τους σας παραπέμπουμε σε ενδεικτική βιβλιογραφία (θα βρίσκεται σε μια καινούργια ετικέτα με την ονομασία "ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ").

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ. Ποια έργα αποδίδονται στον Όμηρο και ποια η θεματική τους; 

Η εν προκειμένω ερώτηση παρουσιάζει μια προβληματική: μας έχουν διασωθεί ελάχιστες πληροφορίες για το μακρινό αρχαίο παρελθόν και αυτό καθίσταται συνεχώς οξύτερο όσο περισσότερο απομακρυνόμαστε από το παρόν. Το γεγονός ότι σήμερα "γνωρίζουμε" (ή μάλλον εικάζουμε) για αρχαίους (ποιος το ορίζει άραγε και ποια περίοδο καλύπτει αυτή η "αρχαιότητα";) συγγραφείς, τον πολιτισμό τους, την καθημερινότητά τους και τα επιτεύγματά τους οφείλεται κατά γενική παραδοχή σε τύχη! Αυτό, μεταξύ άλλων παραγόντων, διότι είτε η γραφική ύλη της εποχής, άλλοτε η πέτρα, άλλοτε ο πάπυρος, άλλοτε η περγαμηνή και πολύ αργότερα το χαρτί (η τέχνη του οποίου διαδόθηκε από Κινέζους αιχμαλώτους που πιάστηκαν στη Σαμαρκάνδη στα μέσα του 9ου αι. μ.Χ., αρχικά στους Άραβες και, έπειτα, στην υπόλοιπη Ευρώπη) καταστρεφόταν από λεηλασίες, είτε επειδή το ίδιο το υλικό δεν άντεχε στον χρόνο (αρκεί μόνο να σκεφτεί κανείς ότι ο πάπυρος έχει μέγιστη διάρκεια ζωής, και αυτό μόνο όταν υπάρχουν οι καταλληλότερες συνθήκες, τα 300 χρόνια), είτε καθώς οι αντιγραφείς προκαλούσαν άθελά τους ζημιά (π.χ. μπορούσε να χυθεί ένα μελανοδοχείο που να καταστρέψει τον αντιγραφόμενο κώδικα) είτε γιατί στις μεταγραφές κωδίκων επιλέγονταν να διασωθούν μόνο αυτοί που θεωρούνταν πιο άξιοι ή επιτυχείς (κάτι λογικό, αφού η διαδικασία αυτή ήταν εξαιρετικά κουραστική, χρονοβόρα και δαπανηρή).

Στο πλαίσιο αυτό, είναι φανερό ότι δεν μπορούμε να απαντήσουμε με ασφάλεια στην παρούσα ερώτηση. Γι'αυτό και αποφασίσαμε να συμπεριλάβουμε όλα τα έργα που υπάρχει έστω και μικρή πιθανότητα να έγραψε ο Όμηρος ή αποδίδονταν σε αυτόν βάσει πηγών της κλασική περιόδου.

Έτσι, λοιπόν, από τον Τρωικό Κύκλο μνημονεύουμε τα Κύπρια Έπη, τα οποία αφορούν την προϊστορία της Ιλιάδος (επιθυμία Δία να προκαλέσει πόλεμο για τον περιορισμό του υπερπληθυσμού, γάμος Πηλέα-Θέτιδας, κρίση Πάρη, αρπαγή Ελένης, πρώτα χρόνια πολέμου), την Ιλιάδα (θυμός Αχιλλέα απέναντι στον Αγαμέμνονα, επειδή του άρπαξε το γέρας του - θα κάνουμε εκτενέστερο λόγο γι'αυτό σε επόμενες αναρτήσεις), την Ιλίου Πέρσιδα (τα αμέσως μετά της Ιλιάδος, κατάληψη Τροίας), τους Νόστους (επιστροφή Αχαιών ηρώων στην πατρίδα τους) και την Οδύσσεια (περιπέτειες Οδυσσέα κατά το ταξίδι της επιστροφής του στην Ιθάκη). Από τον Θηβαϊκό Κύκλο αξίζει να αναφέρουμε την Θηβαΐδα (μύθος Λαβδακιδών, οι επτά επί Θήβας) και τους Επιγόνους (δεύτερη εκστρατεία, αυτή τη φορά από τους απόγονους των επτά επί Θήβας).




Β. ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ:
1. Ποιο είναι το θέμα της Ιλιάδος;

Με την πρώτη κιόλας λέξη προσδιορίζεται ο θεματικός άξονας γύρω από τον οποίο περιελίσσεται η πλοκή της Ιλιάδος: πρόκειται για τη "μῆνιν" του Αχιλλέα, που προκλήθηκε με το περιστατικό της αρπαγής της Βρισηίδας, γέρατος του υιού του Πηλέα, από τον Αγαμέμνονα. Η οργή αυτή μπορεί να αποδοθεί (εν μέρει) στο γεγονός ότι ο Ατρείδης ιδιοποιήθηκε από αυτόν μια όμορφη γυναίκα και πιθανό ταίρι του. Για μερικούς, αυτή είναι μια λογική και ικανοποιητική εξήγηση. Άλλοι, όμως, παρατηρούν κάτι βαθύτερο από μια ερωτική περιπλοκή. Η Βριδηίδα ήταν το πολεμικό λάφυρο του Αχιλλέα από την καταστροφή της Λυρνησσού και, στο πλαίσιο αυτό, ο Αγαμέμνων δε στέρησε από τον ποδώκη πολεμιστή απλώς μια ερωμένη, αλλά πολύ περισσότερο την υλική απόδειξη της τιμής του. Με άλλα λόγια, ο Αγαμένων ατίμασε τον Αχιλλέα, του αφαίρεσε την απτή έκφραση του κλέους του, και, κατά φυσικό επακόλουθο, δημιουργήθηκε η "μῆνις" του δεύτερου. Το θέμα του έργου αυτού, λοιπόν, φαίνεται να κινείται σε αυτή την ερμηνευτική γραμμή.




2. Από ποιο χρονικό σημείο αρχίζει η εξιστόρησή της;


Η χρονική αφετηρία της Ιλιάδος δηλώνεται ήδη με τους στίχους 6-7:

ἐξ οὗ δὴ τὰ πρῶτα διαστήτην ἐρίσαντε
Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν καὶ δῖος Ἀχιλλεύς



από την ώρα που τσακώθηκαν και δε μιλιούνταν 

ο αρχηγός των στρατιωτών Αγαμέμνων, γιος του Ατρέα, και ο δυνατός σαν θεός Αχιλλέας.


Είναι αξιοπρόσεκτο ότι το σημείο έναρξης της αφήγησης στην Ιλιάδα είναι χρονικά καθορισμένο, σε αντίθεση με της Οδύσσειας, όπου η Μούσα αφήνεται ελεύθερη να εξιστορήσει τις περιπέτειες του ομώνυμου ήρωα από όποιο σημείο επιθυμεί ("
τῶν ἁμόθεν γε, θεά, θύγατερ Διός, εἰπὲ καὶ ἡμῖν").




3.
Ποιο χαρακτηριστικό αποδίδεται στη "μῆνιν"; Τι έχετε να παρατηρήσετε για αυτό;

H "
μῆνις" του Αχιλλέα, θεματικός πυρήνας όλου του έργου, είναι "οὐλομένη" (στ. 2), καταστροφική. Από αυτό ήδη το σημείο διαφαίνεται η αρνητική αξιόλογηση των πραγμάτων από τον ποιητή. Η οργή αυτή, μάλιστα, παρουσιάζεται με μια εσωτερική προοπτική σε ατομικό επίπεδο ("Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος"), η οποία, ωστόσο, διευρύνεται σταδιακά και εξωτερικεύεται στο πεδίο των Αχαιών ("ἣ μυρί' Ἀχαιοῖς ἄλγε' ἔθηκε") και, έπειτα, περιλαμβάνει στον θανατηφόρο κύκλο της και το στρατόπεδο των Τρώων και όλων συλλήβδην των ηρώων που συμμετέχουν στον πόλεμο ("ἡρώων"). Δε φαίνεται, όμως, να περιορίζεται στον ανθρώπινο μόνο κόσμο. Τις φρικτές συνέπειες της "μήνιος" επρόκειτο να γευτούν και όσοι βρίσκονταν στον Κάτω Κόσμο ("πολλὰς δ' ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προΐαψεν"), η οποίοι ατιμάζονταν, καθώς τα νεκρά σώματά τους έπεφταν λεία στα θηρία και δεν τους αποδίδονταν οι πρέπουσες ταφικές τιμές ("αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν οἰωνοῖσί τε πᾶσι"). Από την οργή του Αχιλλέα, βέβαια, δεν ξέφυγαν ούτε οι θεοί. Ο Δίας, αναγκάστηκε να ακολουθήσει το σχέδιο του Αχιλλέα, διαμεσολαβημένο σ'αυτόν από τη Θέτιδα, μητέρα του θείου πολεμιστή ("Διὸς δ' ἐτελείετο βουλή"). Η σφαίρα επιρροής, λοιπόν, της "οὐλομένης" έκφρασης του πάθους του Αχιλλέα αφορά και τους ζωντανούς και τους νεκρούς, και τους θνητούς και τους θεούς.
           

4.
"Διὸς δ' ἐτελείετο βουλή" (στ. 5): προσδιορίστε την.

"Και υλοποιήθηκε το σχέδιο του Δία" (στ. 5): Πρόκειται για την υπόσχεση που έδωσε ο Δίας στη Θέτιδα, μητέρα του Αχιλλέα, σύμφωνα με την οποία το στρατόπεδο των Αχαιών θα έχανε στη μάχη για όσον καιρό απουσίαζε ο ποδώκης πολεμιστής. Αυτός θα επέστρεφε, αφού πρώτα αποκαθίστατο η τιμή του, αποδεχόμενος την υλική (με δώρα, με λάφυρα) έκφραση της συγγνώμης εκ μέρους του Αγαμέμνονα (η προϋπόθεση αυτή, όμως, δεν περιλαμβανόταν ρητά στη "Διὸς βουλήν").

Αξίζει, λοιπόν, να προσέξουμε τη ρευστότητα του σχεδίου αυτού. Όταν καταφτάνει πρεσβεία στο πλοίο του Αχιλλέα για να του ζητήσουν να έρθει πίσω στη μάχη, τους διώχνει. Το σχέδιο τροποιείται από Αχιλλέα και προστίθεται ένας καινούργιος όρος: θα επιστρέψει όταν η φωτιά του πολέμου φτάσει στα πλοία των Αχαιών. Ακόμη και τότε, όμως, δε βγαίνει έξω να πολεμήσει. Το σχέδιο, δηλαδή, επαναπροσδιορίζεται, αυτή τη φορά από τον ποιητή, καθώς, αν εκπληρωνόταν, ο Αχιλλέας θα παρέμενε ατιμασμένος, θα έθετε το κλέος του σε κίνδυνο.

Από το ανωτέρω, αναφύεται, φυσικά, ένα εύλογο ερώτημα: πώς η μητέρα του Αχιλλέα έπεισε, σχεδόν ανάγκασε, έναν τέτοιον θεό να υπάκουσει στις εντολές της; Για να απαντηθεί αυτό, αρκεί να ανακαλέσουμε στο μυαλό μας τη σχέση των δυο αυτών προσώπων. Η Θέτις ήταν μια θεά, συγκεκριμένα Νηρηίδα, η οποία οδηγήθηκε σε γάμο με τον Πηλέα, παρακινημένος από τον Δία. Αυτή η πίεση του τελευταίου εξηγείται με βάση έναν μύθο, κατά τον οποίο ο Δίας, όταν έμαθε έναν χρησμό ότι ο γιος που θα γεννιόταν από την ένωση της Θέτιδος και ενός άλλου θεού θα τον διαδεχόταν στον θρόνο, έσπευσε να την παντρεύσει με έναν θνητό, με την ελπίδα ότι ο απόγονος με τα νέα δεδομένα θα ήταν θνητός και αδύναμος να διεκδικήσει τον Ολύμπιο θρόνο. Η Νηρηίδα αυτή, όπως ήταν αναμενόμενο, θεώρησε υποτιμητική για την ίδια την παντρειά της με έναν θνητό (κατώτερη συζυγία) και η οργή της αυτή φαίνεται να είναι ο "μοχλός" με τον οποίο ελέγχει τον πατέρα των ολύμπιων θεών. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η σχέση εξουσίας της απέναντι στον Δία δε μας είναι (ακόμη) ακριβώς γνωστή...





Γ. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ.

1. Ἀχιλλέως (ενίοτε υπάρχει εναλλαγή "λ" με "λλ" για χάρη του μέτρου)
2. ἔτευχε (στο έπος συχνά δεν παρατηρείται χρονική αύξηση)
3. κυσὶν
4. οἰωνοῖς
5. ἐτελεῖτο (στο έπος υπάρχει τάση για ασυναίρετους τύπους)




Δ. ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟ.
1. θεὰ: κλητική προσφώνηση
2. Ἀχιλῆος: γενική υποκειμενική στο "μῆνιν"
3. ἑλώρια: κατηγορούμενο στο "αὐτοὺς" (συνδετικό ρήμα: "τεῦχε")
4. ἀνδρῶν: γενική αντικειμενική στο "ἄναξ"
5.  δῖος: επιθετικός προσδιορισμός στο "Ἀχιλλεύς" (μόνιμο χαρακτηριστικό, έτσι χαρακτηρίζεται καθ'όλο το έπος)




Ε. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ


Τραγούδα, θεά, την οργή του Αχιλλέα, του υιού του Πηλέα,

την καταστροφική, η οποία προξένησε άπειρες[1] δυστυχίες στους Αχαιούς, 

και έστειλε γενναίες ψυχές  πρόωρα στον Άδη

ηρώων[2] και αυτούς τους κατέστησε λεία στα σκυλιά 

και τα όρνεα όλα, έτσι υλοποιήθηκε η θέληση[3] του Δία,

από τη στιγμή που ήρθαν σε σύγκρουση και χώρισαν

ο υιός του Ατρέα και βασιλιάς των στρατηγών και ο θείος[4] Αχιλλέας

[1]Δεν έχει νόημα να μεταφράσουμε εδώ 10.000 πόνους.
[2]Υπενθυμίζουμε ότι η παρούσα μετάφραση διενεργείται στίχο ανά στίχο.
[3]Ο ποιητής αναφέρεται προφανώς στο σχέδιο που υποσχέθηκε ο Δίας στη Θέτιδα, τη μητέρα του Αχιλλέα. Η ισχύς της, τέτοια που υποχρέωσε τον Δία να ακούσει την επιθυμία της, θα αναλυθεί σε νεώτερη ανάρτηση.
[4]Έχει την έννοια του θεϊκού (δῖος) παρά του συγγενή θείου(!).



Καλή μελέτη!

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου